РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ. Реферат.
| правапісу, В.Ластоўскі. Таму не дзіва, што менавіта гэтых навукоўцаў |
| першымі адхілілі ад далейшай працы над беларускім правапісам. Ужо ў |
| снежні 1930 года Я.Лёсіка пазбавілі звання акадэміка АН БССР, а ў |
| красавіку наступнага года выслалі за межы рэспублікі. Тады ж падобны |
| лёс напаткаў і старшыню Правапіснай камісіі, віцэ-прэзідэнта АН БССР |
| С.Некрашэвіча. |
| |
| Можна было б прывесці і яшчэ шэраг фактаў, якія сведчаць пра |
| неспрыяльныя ўмовы для завяршэння працы па складанні беларускага |
| правапісу. Абмяжуемся хаця б такім. Ці ж маглі навукоўцы-мовазнаўцы АН |
| БССР шчыра клапаціцца пра захаванне і прымнажэнне народнай лексікі, |
| калі ў выдадзенай у Менску ў 1931 годзе кнізе «Навука на службе |
| нацдэмаўскай контррэвалюцыі» С.Вальфсон пісаў, што ў калектыве гэтай |
| навуковай установы нічым іншым не займаюцца, як запаўненнем слоўнікаў |
| пакрытымі плесенню вякоў, нікому не зразумелымі архаізмамі. Паводле |
| яго фальсіфікацый, «нацдэмы лічылі сваёй важнейшаю задачаю вытравіць з |
| беларускай мовы ўсякія элементы расейскай мовы». Зразумела, цяпер ужо |
| кожны, хто быў прыцягнуты да складання беларускага правапісу, імкнуўся |
| - каб толькі не быць залічаным у «нацдэмы» - абавязкова ўнесці штосьці |
| з расейскай мовы ў беларускую, нягледзячы, як гэта стасуецца да яе. |
| |
| Такі ход падзей задавальняў партыйныя і савецкія органы рэспублікі. |
| Яны нават не палічылі патрэбным дапусціць да працы над рэформай |
| правапісу і аднаго з вядомых навукоўцаў у галіне беларускай філалогіі |
| - Браніслава Тарашкевіча, «Беларуская граматыка для школ» якога ў 1929 |
| годзе перажыла пятае выданне. Сам аўтар яе з 7 жніўня 1933 года пасля |
| абмену на Ф.Аляхновіча жыў у СССР, праўда, не ў Менску, а ў Маскве пад |
| пільным тайным наглядам спецслужбаў НКУС і працаваў там у Міжнародным |
| аграрным інстытуце, а не, напрыклад, на філалагічным факультэце |
| сталічных ВНУ ці ў АН СССР. Б.Тарашкевіч прыехаў у СССР прыкладна за |
| 20 дзён да прыняцця пастановы СНК БССР аб зменах у правапісе, так што |
| пры жаданні пэўных навуковых і ведамасных структур гэты навуковец |
| паспеў бы сказаць сваё аўтарытэтнае слова ў беларускай філалогіі, і не |
| выключана, удалося б хоць крыху зменшыць хібнасць ажыццёўленай |
| рэформы, пазбегнуць узнікнення дзвюхварыятнасці беларускай мовы ў |
| межах Савецкай і Заходняй Беларусі. |
| |
| Воляй лёсу дзень 26 жніўня 1933 года вельмі многае змяніў у жыцці |
| беларускай мовы і разам з гэтым істотна паўплываў на агульны стан |
| духоўнай культуры нашага народа. У той дзень Савет Народных Камісараў |
| БССР без папярэдняга абмеркавання шырокімі коламі грамадскасці прыняў |
| пастанову «Аб зьменах і спрашчэнні беларускага правапісу», пра |
| мэтазгоднасць якой вось ужо шэсць дзесяткаў гадоў вядуцца спрэчкі. І |
| як высвятляецца, найбольшую інтэнсіўнасць і востры характар набываюць |
| яны тады, калі ў грамадстве актывізуюцца працэсы дэмакратызацыі, |
| робіцца крытычная ацэнка пройдзенага шляху ў галіне нашага духоўнага |
| развіцця. |
| |
| З філалагічнага боку праведзеная ў 1933 годзе рэформа беларускага |
| правапісу, як адзначалася вышэй, даволі падрабязна асветлена, таму |
| яшчэ раз спыняцца на гэтым аспекце няма патрэбы. Калі што і ўпушчана ў |
| публікацыях апошняга часу, дык гэта глыбокі параўнальны аналіз таго, |
| дзе, у чым і як удалося ўрэзаць адметнасць беларускай мовы за кошт |
| свядомай падгонкі яе пад расейскую. А без такога аналізу нельга даць |
| правільнага адказу, чым стаўся для беларускай мовы і не забыты па |
| сёння гэты жнівеньскі дзень 1933 года. Пакідаючы данае пытанне для |
| спецыялістаў-філолагаў, скажу толькі ў самых агульных словах, што з |
| увядзеннем новага правапісу беларуская мова воляй пэўных людзей была |
| істотна набліжана да расейскай, шмат у чым страціўшы сваю |
| самабытнасць, а галоўнае - магчымасць супраціўляцца асіміляцыі з боку |
| апошняй. Свядомае, мэтанакіраванае набліжэнне да расейскай мовы відаць |
| хаця б з новага напісання наступных слоў: цвет замест цьвет, адпаведна |
| снег - сьнег, з\\\'есці - зьесці, гарадскі - гарадзкі, волжскі - волскі, |
| кольцы - колцы, методыка - мэтодыка, клас - кляс, фізіка - фізыка, |
| універсітэт - універсытэт, комунізма - комунізму, метр - метар, фунт - |
| хунт. У дачыненні да небеларусаў лічылася правільным ужываць толькі |
| Іосіф, Нікалай, а беларусы маглі пры жаданні пісаць свае імёны Базыль |
| і Васіль, Восіп і Язэп, Янка і Іван. Менавіта з гэтага часу і пачалося |
| перакручванне ў розных асабовых дакументах напісання самабытных, |
| арыгінальных беларускіх імёнаў, у выніку чаго і тут нанесена вялікая |
| шкода нацыянальнай культуры. |
| |
| Набліжэннем правапісу беларускай мовы да расейскай трэба лічыць дазвол |
| на пашырэнне ў першай дзеепрыметнікавых форм, напісанне не пад |
| націскам «о» ва ўсіх інтэрнацыянальна-рэвалюцыйных словах, напісанне |
| «не» і «без» праз «е» незалежна ад націску наступнага за ім слова. |
| |
| Асіміляцыйная накіраванасць рэформы 1933 года з\\\'яўляецца яе галоўнай |
| сутнасцю, дамінантай. Усё пазітыўнае ў рэформе - вельмі нязначнае ў |
| параўнанні з нанесенай ёю шкодай беларускай мове. Яна ў значнай |
| ступені згубіла сваю мілагучнасць, стала мала абароненай ад |
| расейскамоўнага ўплыву. |
| |
| Ідэалагічныя службы кампартыі, якім удалося на самым вырашальным этапе |
| рэформы ўзяць пад свой кантроль працу навукоўцаў-мовазнаўцаў, не |
| сумняваліся, што з прыняццем вышэйназванай пастановы СНК БССР не |
| спыніцца гаворка пра гэтую зусім не простую для лёсу беларускага |
| народа падзею. У рэспубліканскіх эшалонах улады разумелася, што |
| патрэбны будуць дадатковыя крокі, каб супакоіць, стрымаць людзей ад |
| вядзення далейшых спрэчак, выказвання магчымай незадаволенасці. Было |
| вырашана аўтарытэтам саміх пісьменнікаў паспрабаваць як-небудзь |
| утаймаваць страсці непрыхільнікаў новага правапісу. І трэба сказаць, |
| што многае тут удалося. Хаця і пішацца, што па ініцыятыве самога |
| Інстытута мовазнаўства Беларускай Акадэміі навук і Аргкамітэта Саюза |
| савецкіх пісьменнікаў БССР праводзіўся па вечарах 11, 13 і 15 снежня |
| 1933 года агульны сход пісьменнікаў Менска, але ж няма сумнення, што |
| ініцыятыва правядзення такога сходу зыходзіла ад партыйных інстанцый. |
| |
| Як ужо стала завядзёнкай пад той час, сход менскіх пісьменнікаў не мог |
| не прыняць прывітання «любімаму правадыру працоўных усяго свету» |
| І.В.Сталіну. Правадыра з Маскоўскага крамля яны запэўнілі, што будуць |
| «бязлітасна змагацца з усялякімі класава-варожымі элементамі», цалкам |
| пагадзіліся з логікай надта ж ужо папулярных сталінскіх тэзаў, што |
| «праз росквіт нацыянальных культур і моў у перыяд дыктатуры |
| пралетарыята» ўдасца стварыць вялікую «адну агульную сацыялістычную |
| культуру і адну агульную мову ў перыяд перамогі сацыялізма ва ўсім |
| свеце». І як было не пагадзіцца, калі рэфарматары беларускага |
| правапісу ўжо зрабілі значны крок у бок такой мовы праз свядомое |
| набліжэнне беларускай мовы да расейскай. |
| |
| Акрамя прывітання І.В.Сталіну, падобныя пасланні былі накіраваны |
| ўдзельнікамі сходу на імя першага сакратара ЦК КП(б)Б М.Гікалы і |
| старшыні СНК БССР М.Галадзеда, партыйнага і дзяржаўнага кіраўнікоў |
| Украіны С.Касіёра і П.Постышава. У першым з іх адзначалася, што |
| «пастанова СНК аб рэформе беларускага правапіса стварае яшчэ большыя |
| магчымасці для магутнага культурнага ўздыма і росквіта»; зрывае маску |
| з беларускіх нацдэмаў і нацыянал-фашыстаў, якія «ў сваіх |
| контррэволюцыйных інтэрвенцкіх мэтах увесь час праводзілі шкодніцкую |
| работу на мовазнаўчым і культурным фронце... імкнуліся пабудаваць |
| штучны бар\\\'ер паміж мовай і культурамі брацкіх совецкіх рэспублік |
| РСФСР і БССР»; выказвалася задаволенасць, што кампартыя рэспублікі |
| «нанесла сакрушальны ўдар па беларускай контррэволюцыі». |
| |
| Совецкія пісьменнікі БССР добра разумеюць, што барацьба з буржуазным |
| нацдэмакратызмам працягваецца, што абавязак кожнага сапраўды адданага |
| справе пабудовы бяскласавага грамадства пісьменніка сваю зброю, сваю |
| ненавісць абрушыць на рэшткі гібнучага класа, каб дабіць яго. |
| |
| У тым, што пісьменнікі Беларусі будуць бязлітаснымі ў гэтай барацьбе з |
| рэшткамі гібнучага класа, мы запэўняем працоўных Совецкай Украіны, |
| запэўняем КП(б)У, запэўняем яе ЦК». |
| |
| Цяжка сказаць, ці падліло гэтае прывітанне алею ў полымя барацьбы з |
| нацыянальна самасвядомай часткай украінскага народа. Але мы ведаем, |
| што і там барацьба была такой жа крывавай і бязлітаснай, як у |
| Беларусі. |
| |
| Прывітанні кіраўнікам Бсларусі і Ўкраіны былі без подпісаў беларускіх |
| пісьменнікаў. Як гэта часта тады практыкавалася, гэтыя прывітанні былі |
| прыняты сходам увогуле. Зразумела, далёка не ўсе з прысутных на ім |
| былі згодныя са зместам прывітанняў, але не пярэчылі толькі з-за |
| страху апынуцца пад падазрэннем у адпаведных органаў. |
| |
| На сходзе выступілі ажно 18 пісьменнікаў. Першым узяў слова Андрэй |
| Александровіч, у назве даклада якога - «Класавая барацьба на |
| мовазнаўчым фронце і рэформа правапіса беларускай мовы» - быў |
| зададзены тон сходу. Ваяўнічы характар мелі загалоўкі выступленняў |
| І.Гурскага «Ніякай літасці ворагу», М.Зарэцкага «Мова - зброя класавай |
| барацьбы», К.Крапівы «Змаганне дзвюх сістэм», М.Кульбака «На фронце |
| яўрэйскай мовы - яшчэ арудуюць класавыя ворагі», А.Куляшова «Ускрыць |
| маскіроўкі ворага». |
| |
| Кожны з выступоўцаў лічыў сваім «абавязкам» перад партыяй і ўрадам як |
| мага мацней стукнуць па «нацдэмах». Але найболый дасталася ім ад |
| Андрэя Александровіча. «Шкодніцтва нацдэмаў, - гаварыў ён, - з |
| асаблівай сілай праводзілася на мовазнаўчым фронце. На гэты фронт |
| беларуская контррэволюцыя кінула, бадай, ці не самыя лепшыя свае сілы, |
| і мовазнаўчыя ўстановы былі па сутнасці галоўнымі цытадэлямі |
| контррэволюцыйнай работы... |
| |
| Нацдэмы ўводзілі ў сучасную беларускую мову архаізмы з літоўскай |
| метрыкі, з слоўніка Бярынды, з розных сярэдневяковых дакументаў, |
| змагаліся за адрыў мовы ад жыцця, ад гаворак пралетарыята і працоўнага |
| сялянства, рашуча выганялі з мовы элементы інтэрнацыяналізма, |
| змагаліся супроць советызмаў - слоў, народжаных пролетарскай |
| рэволюцыяй, супроць слоў аднародных з рускай мовай». |
| |
| Вось такімі страшэннымі ворагамі маляваў асноўны дакладчык сходу |
| многіх з тых, хто па-сапраўднаму клапаціўся пра чысціню і самабытнасць |
| мовы. Абвінавачванне ж «нацдэмаў», што яны былі супроць наплыву і |
| ўжывання ў беларускай мове «слоў аднародных з рускай мовай» ужо да |
| рэформы правапісу беларускай мовы і асабліва пазней было выкарыстана ў |
| якасці падставы не толькі не перашкаджаць, а, наадварот, ва ўсім |
| садзейнічаць гэтаму зусім неапраўданаму працэсу ў культурна-моўным |
| развіцці беларускай нацыі. Прыхільнікаў такога працэсу, як пакажа |
| далейшае жыццё, найбольш было сярод работнікаў выдавецтваў, рэдакцый |
| газет і часопісаў, якія цалкам апынуліся пад уладай партыйных органаў, |
| а таксама ў асяроддзі некаторых пісьменнікаў, журналістаў і |
| навукоўцаў-мовазнаўцаў, што імкнуліся сваімі творамі садзейнічаць |
| збліжэнню беларускай мовы з расейскай. |
| |
| Пры ўсёй сваёй запалітызаванасці сходу некаторыя бачылі, што |
| «рафінаванне» беларускай мовы, чаму даваў такія шырокія магчымасці |
| дэкрэт СНК БССР ад 26 жніўня 1933 года, можа вельмі трагічна |
| закончыцца для яе, і таму рабіліся спробы хоць эзопаўскай мовай |
| папярэдзіць надыход такой непажаданай з\\\'явы. |
| |
| Мова была роднай і дарагой, і найперш сваёй адметнасцю і самабытнасцю, |
| многім майстрам прыгожага пісьменства. Калі ж яны і падтрымлівалі |
| пастанову СНК аб спрашчэнні правапісу, дык толькі таму, што былі сілы, |
| якія патрабавалі ад іх менавіта такіх адносін. Хаця да масавых |
| рэпрэсій яшчэ заставаліся чатыры-пяць гадоў, у Беларусі ўжо |
| пракаціліся магутныя хвалі барацьбы з надуманымі нацыянал-дэмакратамі, |
| у выніку якой давялося панесці шмат страт, не выключаючы і самога |
| жыцця, у асяроддзі беларускай інтэлігенцыі. Да гэтага часу амаль згас |
| дух беларусізацыі, а яе найбольш гарачыя прыхільнікі па волі савецкіх |
| карных органаў адхіляліся ад любімай працы, вымушаны былі жыць дзесьці |
| далёка ад роднай Бацькаўшчыны. Людзей агарнуў вялікі страх за свой |
| лёс, яны ўсё менш і менш давяралі адзін аднаму. Жыццё калектываў |
| творчай і навуковай інтэлігенцыі ў значнай ступені падпала пад уплыў |
| партыйных арганізацый, таму не дзіўна, што ўдзельнікі агульнага сходу |
| пісьменнікаў Менска такімі адзінымі былі ў ацэнцы рэформы беларускага |
| правапісу, у якой было больш партыйнай палітыкі, чым лінгвістычнай |
| патрэбнасці. Кожны выступоўца пры выказванні думкі вымушаны быў куды |
| больш кіравацца лініяй партыі ў нацыянальнай палітыцы, у тым ліку і |
| моўнай, чым неабходнасцю ўнясення якіх-небудзь змен у беларускі |
| правапіс. |
| |
| У тым жа годзе Інстытут мовазнаўства Беларускай Акадэміі навук выдаў |
| кнігу «Пісьменнік і мова: Збор артыкулаў, прысвечаных барацьбе за |
| культуру мовы». Усё тая ж набітая аскоміну гаворка пра барацьбу «за |
| ачыстку мовы ад класава-шкодных плыняў, ад нацдэмізмаў, архаізмаў, ад |
| штучна ўтвораных па нацыяналістычнаму тыпу слоў». Звяртае на сябе |
| ўвагу апошні абзац з прадмовы дырэктара Інстытута мовазнаўства Андрэя |
| Александровіча да кнігі: «Калі кнігай «Пісьменнік і мова» нам удалося |
| нанесці яшчэ адзін скрышальны ўдар па недабітых рэштках нацдэмаўшчыны |
| ... пастаўленую перад сабою задачу ... мы выканалі». |
| |
| Бясспрэчна, такая мэта была дасягнута і не ў малой ступені дзякуючы |
| артыкулу самога А.Александровіча пад назвай «Вырваць з корнем |
| пустазелле», якім пачыналася кніга. Называючы нацдэмаў у мовазнаўстве |
| такімі выразамі, як «бяздарныя невукі», «хітрыя, звераватыя палітыкі і |
| палітыканы», ён яшчэ больш распальваў гэтую шкодную ў асяроддзі |
| беларускіх літаратараў барацьбу. Такому ж распальванню служыў і заклік |
| арганізатара мовазнаўчай акадэмічнай навукі: «... трэба максімальна |
| глыбока ўскрыць подлую атрутную работу нацыяналістаў, ускрыць іх |
| метады і формы работы на моўным фронце, паказаць змест тых формул, |
| якія мы прывыклі даваць па адрасу іх работы (паланізатарства, |
| насаджэнне архаізмаў і неалагізмаў)». На думку аўтара разглядаемага |
| артыкула, барацьбу супроць засмечвання мовы неабходна пераплятаць «з |
| барацьбой супроць нацыяналізма, супроць беларускага контррэволюцыйнага |
| нацыянал-дэмакратызма, таму што гэтаму засмечванню нацыянал-дэмакраты |
| прыдалі дадатковую класавую функцыю - змагацца супроць партыі і |
Страницы: 1, 2, 3
|