РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ. Реферат.
| пролетарыята на фронце будаўніцтва нацыянальнай культуры». |
| |
| Шмат бруду на «нацыяналістаў» выліў Эд.Галубок у артыкуле пра стыль |
| беларускай савецкай драматургіі. Апошняя, паводле яго цвёрдага |
| меркавання, прыйшла да свайго мастацкага росту, толькі «вядучы пад |
| кіраўніцтвам партыі напружаную барацьбу з нацыянал-дэмакратамі, якія |
| імкнуліся захапіць пазіцыі ў галіне тэатра і ў прыватнасці |
| драматургіі». А калі гэта так, дык і аўтару самому нічога не |
| заставалася рабіць, як далей працягваць барацьбу з «нацдэмамі», |
| выкрываць іх варожыя дзеянні і задумы. Заключаліся яны нібыта ў |
| адшукванні выкрышталізаванай мовы «мастацтва як мастацтва, даступнага |
| толькі адзінкам, надзеленым высокай мерай пачуцця», у ідэалізацыі мовы |
| кулацтва, дробнабуржуазнай інтэлігенцыі, захвальванні мовы |
| Дуніна-Марцінкевіча, імкненні да «своеадменнай і высокаякаснай |
| беларускай мовы», якая адрознівалася б «па сваіх культурных адзнаках |
| ад мовы расійскай». |
| |
| Закончваў кнігу артыкул П.Юргілевіча «Моўныя тэорыі і практыка |
| контррэволюцыйных лідэраў «Узвышша». Адштурхнуўшыся ад палажэння |
| вядомага навукоўца-філолага Мікалая Мара, што мова ёсць «нязменны |
| сродак класавай барацьбы», П.Юргілевіч і распачаў яе з «нацдэмамі» ўжо |
| з першых радкоў артыкула. На думку аўтара, самыя галоўныя сілы |
| «нацдэмаў» былі сканцэнтраваны на мовазнаўчым участку і сярод іх, |
| вядома, у першую чаргу Я.Лёсік, С.Некрашэвіч, В.Ластоўскі, М.Гарэцкі і |
| П.Бузук. Гэта яны зрабілі «мовазнаўчыя інстытуцыі... цытадэлямі сваёй |
| падрыўной контррэволюцыйнай работы», далі ўстаноўку на «стварэнне |
| штучнага бар\\\'ера паміж беларускай мовай і мовай рускага пролетарыята і |
| набліжэнне беларускай мовы да мовы фашыскай Польшчы». Варожасць, |
| антысавецкую накіраванасць дзеянняў «нацдэмаў» П.Юргілевіч бачыць |
| літаральна ва ўсім: замене кірыліцы на лацінку, каб толькі не быць |
| падобнай да расейскай азбукі, ва ўвядзенні ў беларускі алфавіт |
| некаторых новых літар і асабліва ў тым, як складаліся імі слоўнікі, |
| распрацоўвалася тэрміналогія, у выніку чаго нібыта не знайшлося ўжытку |
| для сотняў, тысячаў агульных для беларускай і расейскай моваў слоў. |
| |
| Аб\\\'ектам самай злоснай крытыкі стаў «зброеносец нацдэмізму» Ўладзімір |
| Дубоўка, які, як вядома, шмат зрабіў для ўзвышэння прэстыжу беларускай |
| мовы ў грамадстве, вывучэння шляхоў яе развіцця. Ён лічыў, што |
| нацыянальная мова з\\\'яўляецца нечым спрадвечным і арганічна звязаным з |
| самім народам, што ў ХІІ-ХVІ стагоддзях беларуская мова дасягнула |
| найвялікшага росквіту. Адмаўляецца сцвярджэнне Дубоўкі, што «ў склад |
| беларускага лексікона ўваходзяць у пераважнай большасці словы |
| агульнаславянскія і самабытна беларускія». Няцяжка зразумець чаму: |
| адсутнічае залежнасць развіцця беларускай мовы ад расейскай, няма |
| падстаў разглядаць першую як дыялект другой. У такім жа святле |
| разглядаюцца тут «нацдэмаўскі трубадур» Язэп Пушча, мова якога |
| гэтаксама «перасыпана нацдэмізмамі», «махровы нацдэм» Язэп Лёсік і |
| абаронца «нацдэмаўскай лініі ўзвышанцаў» Адам Бабарэка. |
| |
| Усё, што рабілася напярэдадні і пасля прыняцця пастановы СНК БССР аб |
| рэформе беларускага правапісу, не магло не хваляваць і прадстаўнікоў |
| небеларускай творчай, навуковай інтэлігенцыі. Цікава выказаўся на |
| нарадзе летувіскіх савецкіх пісьменнікаў Беларусі (праходзіла ў 1933 |
| г.) В.Сербента: «Добры ці дрэнны новы беларускі правапіс, пакажа |
| будучыня. Няма чаго спяшацца з такім складаным пытаннем». А вось |
| сакратар Аргкамітэта ССП БССР Я.Бранштэйн назваў выступленне |
| В.Сербенты рэакцыйным і нацыяналістычным. |
| |
| СПЛАЦІЦЬ ДАЎГІ |
| |
| Як няцяжка было заўважыць, вышэй у мяне гаворка вялася пра погляды на |
| рэформу беларускага правапісу 1933 года асобаў і перш за ўсё |
| пісьменнікаў, якія ўжо на той час паспелі знайсці сабе месца (хтосьці |
| і даволі прэстыжнае) у грамадскім жыцці, інтэгравацца ў |
| дзяржаўна-партыйныя структуры, стаць іх даволі актыўнымі абаронцамі. |
| Зусім іншых поглядаў на рэформу прытрымліваліся літаратары, што |
| знаходзіліся ў самым нізе ўзведзенай у Беларусі дзяржаўна-партыйным |
| апаратам сацыяльнай піраміды, не мелі аніякіх званняў і ўзнагарод. |
| Вось, да прыкладу, думка пісьменніка і пасляваеннага эмігранта Янкі |
| Золака, якога на пачатку 30-х гадоў ведалі толькі на роднай |
| Магілеўшчыне: «Наша пакаленне выхавана ў час беларусізацыі. Мы паспелі |
| ўвабраць нацыянальны дух. І калі пачалася змена правапісу, успрынялі |
| гэта адмоўна, але нічога не маглі зрабіць. Пазнейшыя пакаленні ўжо |
| адыходзілі ад нацыянальнай самасвядомасці... Мы з трывогай назіралі, |
| як трымаюцца нашы пісьменнікі». А трымацца ім было ой як нялёгка... |
| |
| А вось што рэформа правапісу была з\\\'явай штучнай, навязанай народу |
| зверху партыйна-дзяржаўнай наменклатурай, сведчыць адсутнасць усялякай |
| падтрымкі яе з боку саміх носьбітаў беларускай мовы, а таксама больш |
| нізкіх паводле сацыяльнага статусу, але затое самых масавых майстроў |
| пяра, педагагічнай інтэлігенцыі. Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна |
| і Беларусь апынулася пад фашысцкай акупацыяй, з часу ўвядзення новага |
| правапісу мінуў ужо і не такі малы тэрмін. Каб рэформа была ў многіх |
| адносінах з\\\'явай станоўчай, за гэты час яна магла б пусціць даволі |
| глыбокія карані ў душы і сэрцы беларусаў. Не, такіх каранёў яна не |
| пусціла. Пераважна на ініцыятыве вышэйпералічаных катэгорый |
| інтэлігенцыі, а не па загадзе акупацыйных уладаў на старонкі |
| перыядычнага друку, у навучальна-выхаваўчы працэс школ, службовае |
| справаводства і іншыя сферы жыцця пачала вяртацца беларуская мова |
| дарэформеннага ўзору, і пярэчанняў з такой нагоды нідзе не назіралася. |
| |
| Міналі гады... Не адна генерацыя вучняў паспела закончыць сямігадовыя |
| і дзесяцігадовыя школы, карыстаючыся правапісам 1933 года, але таго, |
| хто ведаў беларускую мову да яе рэфармавання, не-не дый агортвала |
| настальгія. Зразумела, такіх людзей найбольш было сярод |
| настаўнікаў-мовазнаўцаў. Некаторыя спрабавалі давесці адпаведным |
| структурам пра найбольш істотныя хібы ў правапісе 1933 года, якія |
| выяўляліся ў ходзе практыкі выкладання беларускай мовы ў школе. Але |
| ніхто ў вярхах не збіраўся слухаць такіх рупліўцаў роднага слова. Вось |
| пазіцыя па даным пытанні аднаго з высокіх кіраўнікоў Міністэрства |
| асветы рэспублікі С.Умрэйкі, выкладзеная ім у 1949 годзе ў юбілейным |
| артыкуле «30 год совецкай школы ў БССР»: «Прынятая ўрадам БССР у 1933 |
| годзе пастанова аб рэформе беларускага правапісу нанесла вялікі ўдар |
| па беларускаму наныяналізму і яго стаўцы на знішчэнне ўсяго таго, што |
| збліжала беларускі народ з вялікім рускім народам». Як бачым, і ў |
| даным выпадку, накшталт таго што пісалася і гаварылася пра рэформу |
| правапісу ў 30-я гады, галоўнае ў яе ацэнцы займаў ідэалагічны аспект, |
| ставіць пад сумненне, крытыкаваць які ніхто не асмельваўся. І ўсё ж, |
| як бы ні абаранялі праведзеную ў 1933 годзе рэформу правапісу |
| беларускай мовы, недахопы яе станавіліся відавочнымі, і асабліва для |
| тых, хто прафесійна быў звязаны з выкарыстаннем роднага слова. Хацелі |
| таго афіцыйныя структуры ці не, але пад напорам самога жыцця ім |
| давялося ў канцы 50-х гадоў пайсці на пэўныя ўдакладненні беларускага |
| правапісу. |
| |
| Чарговая хваля за перагляд рэформы 1933 года прыпадае на другую палову |
| 80-х гадоў, калі пачалі на-новаму пераасэнсоўвацца многія неардынарныя |
| падзеі і факты з нашага эканамічнага, палітычнага і |
| сацыяльна-культурнага жыцця. Характэрна, што з крытыкай рэформы 1933 |
| года першымі выступілі не вядучыя навукоўцы-мовазнаўцы, масцітыя |
| літаратары, а іх маладыя калегі - У.Арлоў, А.Асташонак, А.Бяляцкі, |
| П.Васючэнка, А.Сідарэвіч і інш., невялічкі допіс якіх у газету |
| «Літаратура і мастацтва» (18 верасня 1988 г.) даў моцны штуршок для |
| несціханай і па сёння гаворкі па даным пытанні. |
| |
| Ва ўсім тым, што мне ўдалося прачытаць пра гэта, значна пераважаюць |
| публікацыі крытычнага характару ў дачыненні да рэформы беларускага |
| правапісу 1933 года. І з іх аргументацыяй проста нельга не пагадзіцца. |
| Перакананы, што, нягледзячы на ўсялякага роду эканамічныя цяжкасці ў |
| сувязі з пераходам да рынкавай эканомікі, мы не можам пакідаць сваю |
| мову ў тым стане, у які яна трапіла ў выніку дапушчаных свядома і |
| падсвядома хібаў у кіраванні нацыянальна-культурным развіццём |
| беларускага народа. Адхілены ад роднага слова, ён ледзь не пагалоўна |
| стаў ахвярай расейскамоўнай асіміляцыі. Яўныя спробы рэфарматараў |
| беларускай мовы 1933 года наблізіць апошнюю да расейскай у |
| марфалагічных і фанстычных адносінах не маглі ў будучым не паспрыяць |
| расейскамоўнай асіміляцыі карэннай нацыі БССР. Вядома ж, што гэтыя |
| працэсы адбываюцца найбольш «паспяхова», калі справа датычыць народаў |
| з блізкароднаснымі мовамі. Прыгадаем адносна хуткае выцясненне |
| беларускай мовы з афіцыйнага жыцця ў часы Рэчы Паспалітай, як толькі |
| ўвялі польскую мову ва ўжытак, а затым і зусім у ранг дзяржаўнай на |
| ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Менавіта блізкароднасць |
| моваў была ўзята пад увагу і царскай адміністрацыяй, якая з другой |
| паловы ХІХ стагоддзя ўзмоцніла моўную асіміляцыю беларусаў. Так што ў |
| гэтай далёка не гуманнай справе ініцыятары рэформ беларускай мовы ў |
| 1933 годзе не былі наватарамі, бо яны ішлі добра вядомым і да іх |
| шляхам асіміляцыі. |
| |
| Не выключана, што многім сённяшнім беларусам, якія размаўляюць і |
| пішуць толькі на сучаснай роднай мове, дарэформенная мова можа здацца |
| ў чымсьці нязвыклай, больш складанай для авалодання. Але ўсё гэта не |
| так. Тая мова па мілагучнасці перасягае сучасную. Нездарма добры |
| знаўца і руплівец роднага слова Кузьма Чорны так сказаў пра мову, што |
| дасталася нам ад даравалюцыйнага часу: «Вялікая беларуская моўная |
| стыхія ня толькі не загінула за час шматвяковага нацыянальнага |
| падняволеньня Беларусі, ня толькі ня была праглынута моцнымі |
| культурамі суседніх народаў, а захавала сваю чыстату, скрышталявалася |
| ў надзвычайнае багацьце орыгінальных формаў, служачы нават багатым |
| матар\\\'ялам для суседніх моўных культур. Беларуская мова - мова |
| беларускіх казак і песень, фразэолёгія народнае гутаркі - гэта |
| найглыбейшая самабытнасьць і хараство». |
| |
| Калі цяпер сёй-той пра сучасную беларускую мову гаворыць як пра |
| дыялект ці кальку з расейскай, дык, відаць, мае пэўную рацыю, бо ад |
| таго часу, як была праведзена рэформа правапісу, з лёгкай рукі |
| работнікаў выдавецтваў, рэдакцый газет і часопісаў ды і саміх |
| навукоўцаў-філолагаў у беларускую мову трапіла процьма паасобных слоў |
| і выразаў з расейскай, што першая стала ў многім вельмі падобнай да |
| другой, не здабыўшы, аднак, ад гэтага аніякага хараства. Парушылі мы |
| слушны наказ Кузьмы Чорнага: «Літаратурная мова павінна быць моваю |
| чыстаю, беларускаю». Не сумняваюся, што большасць з тых, хто прыклаў |
| руку да правапісу 1933 года, не знайшоў бы ў сучаснай беларускай мове |
| многага з таго, на што тады разлічвалася яе рэфарматарамі. Мы пайшлі |
| значна далей, чым імі задумвалася, у шмат разоў павялічыўшы памылку |
| 1933 года. |
| |
| Незалежна ад таго, як будзе адбывацца ў нас рэформа беларускай мовы, |
| трэба ўжо сёння весці санацыю яе лексікі ад русізмаў і вельмі |
| асцярожна, удумліва ставіцца да аднаўлення ці новага запазычвання |
| паланізмаў, бо сям-там мы ўжо перагінаем кій. Можа ўсё ж трэба |
| прыслухацца да таго, што пісаў у 1924 годзе В.Ластоўскі ў прадмове да |
| свайго «Расійска-крыўскага (беларускага) слоўніка»: «... кождае чужое |
| слова, занесенае ў мову, асымілюе, зьлівае мову з суседзкай, забівае |
| яе асобны характар, а таму трэба, асабліва пішучы, высьцерагацца |
| ўжываць сходныя з суседзкімі словы, хоць-бы яны і былі ў мове, а браць |
| такія, якіх няма ў чужынцаў...» |
| |
| Хочацца паразважаць яшчэ і адносна праблемы лацінскай азбукі. Для |
| беларусаў гэта не навіна. З ёю яны даўно знаёмыя, але адносіны да |
| такой азбукі не заўсёды былі паважлівымі. А што датычыць увядзення яе |
| ў 1929/30 навучальным годзе ў беларускія і польска-беларускія школы |
| Заходняй Беларусі, дык увогуле такі акт многімі прагрэсіўнымі дзеячамі |
| і педагогамі быў расцэнены як грубае апалячванне беларускіх дзяцей. |
| Вось што пісаў з гэтай нагоды вядомы педагог Заходняй Беларусі Сяргей |
| Паўловіч: «Замена гэтая касуе ўсе здабыткі нашага пісьменства, якое |
| грунтуецца выключна на кірыліцы і пазбаўляе нашу азбуку свайго |
| нацыянальнага твару... Кірыліца зраслася з усім укладам нашага жыцця, |
| з усімі нашымі навуковымі і літаратурнымі дасягненнямі, яна - |
| спадарожнік нашага культурнага адраджэння. Адным словам, кірыліца - |
| нацыянальная беларуская азбука». |
| |
| Дапушчанае Сяргеем Паўловічам перабольшванне ролі кірыліцы можна |
| зразумець як рэакцыю на хітра задуманую ўладамі Польшчы спробу |
| ўзмацнення паланізацыі беларускага насельніцтва т.зв. «усходніх |
| крэсаў». Цяпер гэты фактар нас не палохае і таму да лацінкі можна |
| ставіцца больш аб\\\'ектыўна. Цалкам адмаўляць яе няма аніякіх падстаў, |
| бо яна вельмі паспяхова спраўляецца са сваімі функцыямі ў шэрагу |
| славянскіх моў. І калі б не нашае жабрацкае эканамічнае становішча, |
| востры папяровы дэфіцыт, можна было б паспрабаваць далучаць дзяцей да |
| беларускіх тэкстаў на лацінскай азбуцы ў год, калі яны пачынаюць |
| вывучаць заможную мову. |
| |
| Шчыра заклапочаныя лёсам роднага слова людзі ўскладалі вялікую надзею |
| на запланаваную на лістапад 1992 года Рэспубліканскую навуковую |
| канферэнцыю «Праблемы беларускага правапісу», галоўным арганізатарам |
| якой быў Інстытут мовазнаўства АН Рэспублікі Беларусь. Прысутныя на |
| філалагічным форуме навукоўцы, выкладчыкі сярэдніх і вышэйшых |
| навучальных устаноў мелі магчымасць праслухаць дзесяткі цікавых |
| дакладаў і выступленняў, у час якіх выказваліся самыя розныя |
| меркаванні па ўсіх прынцыпова важных праблемах беларускага правапісу. |
| І гэта натуральна, бо сярод навукоўцаў-філолагаў існуюць розныя |
| погляды на Рэформу беларускага правапісу 1933 года. |
| |
| Больш за ўсё непакоіць, што ёсць навукоўцы, якія лічаць Рэформу 1933 |
| года справядлівай, а таму і недатыкальнай. Магчыма, дзесьці яна і |
| аблегчыла напісанню тых ці іншых слоў, але гэта зусім нязначная |
| заслуга ў параўнанні з тым, што яна забрала ў нашай мовы з нутрана |
| ўласцівага ёй. Акрамя таго, рэформа адначасова ўносіла ў беларускую |
| мову нехарактэрныя для яе рысы з тым, каб толькі наблізіць яе да |
| тагачаснай агульнадзяржаўнай для ўсіх савецкіх народаў расейскай мовы. |
| Набліжэнне беларускай мовы да расейскай і па форме, і на лексіцы, як |
| паказаў шасцідзесяцігадовы вопыт, атрымалася штучным і таму не мае |
| права на жыццё. Сучаснае нацыянальна-культурнае Адраджэнне не ў стане |
| паспяхова рэалізавацца без вяртання нашай мове ўсяго таго сапраўды |
| беларускага, чаго пазбавілі яе ў сумна вядомым 1933 годзе, кіруючыся |
| не якімі-небудзь важкімі лінгвістычнымі, а найперш ідэалагічнымі, |
| сацыяльна-класавымі матывамі. Якія б мы ні рабілі захады на ўмацаванні |
| нацыянальных пачаткаў у нашым жыцці, яно заўжды будзе нетрывалым, |
| неканкурэнтаздольным у кантактах з расейскай нацыяй, пакуль нашай мове |
| максімальна не вернуць гвалтам адабраных адметнасцяў. Гістарычны вопыт |
| многіх народаў пераканаўча паказаў, што ступень супраціўлення |
| культурна-моўнай асіміляцыі таго ці іншага этнасу знаходзіцца ў прамой |
| залежнасці ад ступені самабытнасці яго роднай мовы. Прыкладам можа |
| служыць і менш пашкоджаная ад усялякага роду рэфармавання мова |
| суседняга нам украінскага народа, якая не так баіцца ўзаемадачыненняў |
| з расейскай мовай. Наша ж мова, дзякуючы Рэформе 1933 года, |
| мэтанакіраванай шматгадовай дзейнасці саміх калектываў |
| навукова-філалагічных устаноў, рэдакцый газет і часопісаў, выдавецтваў |
| ледзь не ўсутыч набліжана да расейскай, таму нават пры самых малейшых |
| кантактах з апошняй яшчэ больш падпадае над яе ўплыў, губляе сваю |
| самабытнасць, русіфікуецца. Усяго гэтага не было ці было б у зусім |
| нязначных, непагражальных памерах, калі б мы так бязлітасна не |
| разбурылі нацыянальную аснову роднай мовы. |
| |
| Сучаснае пакаленне беларускай інтэлігенцыі, асабліва |
| навукоўцы-філолагі, пісьменнікі, павінна прыкласці ўсе намаганні для |
| таго, каб наша мова перастала быць калькай з расейскай і каб па гэтай |
| прычыне беларусаў не называлі расейцамі ды толькі з нейкім мясцовым |
| дыялектам. Даведзенае да крайнасці падабенства беларускай мовы да |
| расейскай заўсёды будзе даваць падставы розным групоўкам |
| велікарасейскага дзяржаўнага шавінізму разглядаць наш край як нібыта |
| спрадвечна расейскі і весці прапаганду сярод людзей за яго ўключэнне ў |
| склад Расейскай федэрацыі накшталт колішняга Паўночна-Заходняга краю, |
| робячы ўпор на блізкасць моваў. |
| |
| Трэба заставацца самім сабой, чым толькі і заслужым павагу ад іншых. А |
| гэтага не дасягнеш без напружанай, свядомай дзейнасці людзей і найперш |
| інтэлігенцыі па ўзбагачэнні нашага духоўнага патэнцыялу, без істотнага |
| ўдасканалення нацыянальнага правапісу, ачышчэння лексікі беларускай |
| мовы ад процьмы штучных, зусім непатрэбных і лішніх для яе русізмаў. |
| Цалкам прывесці наш правапіс у адпаведнасць з сучасным |
| нацыянальна-культурным Адраджэннем справа надзвычай складаная і |
| запатрабуе для сваёй рэалізацыі не аднаго года, хаця ў нашых варунках |
| не хацелася б губляць нават і аднаго месяца. Таму ці не ў інтарэсах |
| адраджэнскіх працэсаў было б адважыцца на паэтапнае вяртанне ўсяго |
| таго пазітыўнага, што было ў беларускай мове да 1933 года? |
+------------------------------------------------------------------------+
Спіс літаратуры:
1. Леанід Лыч “РЭФОРМА БЕЛАРУСКАГА ПРАВАПІСУ” -галоўная крыніца;
2. “Сучасная гісторыя беларускай мовы і яе праблемы” Мінск 1994;
3. Уладзімір Арлоў ;
А таксама пад уплывам кнігі Васіля Быкава “ПАХАДЖЕННЕ” -Наша ніва 1999
(Vostraja Brama Вільня).
Страницы: 1, 2, 3
|